به گزارش خبرنگار گروه اقتصادی پایگاه خبری تحلیلی «یزد رسا»، با گذشت یک دهه از هشدارهای مستمر کارشناسان درباره افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی، امروز دشت یزد - اردکان به یکی از کانون‌های اصلی فرونشست زمین در کشور بدل شده است؛ پدیده‌ای آرام و بی‌صدا که هر ساله شتابی تازه می‌گیرد و به تعبیر متخصصان، تهدیدی مستقیم برای زیرساخت‌ها، کشاورزی، صنعت و حتی هویت تاریخی این استان کویری به شمار می‌رود. بنا به اعلام مراجع رسمی و پژوهشی، نرخ فرونشست در پهنه یزد - اردکان در برخی مقاطع به ۱۰ تا ۱۴ سانتی‌متر در سال رسیده و پهنه‌ای کشیده با طول تقریبی ۱۰۰ کیلومتر را از جنوب یزد تا حوالی میبد و اردکان دربر گرفته است. 

پهنه بحرانی کجاست و چه می‌گذرد؟

مطابق نقشه‌ها و گزارش‌های سازمانی، بیشینه نرخ سالانه فرونشست در امتداد بزرگراه یزد - اردکان و در ناحیه تلاقی آن با کنارگذر حلقوی اردکان ثبت شده است؛ جایی که متخصصان از رسیدن نرخ به حدود ۱۴ سانتی‌متر در سال خبر می‌دهند. این پهنه از جنوب شهر یزد آغاز و با عبور از شاهدیه، زارچ و اشکذر به جنوب‌شرقی میبد می‌رسد. به گفته پژوهشگران، این فرونشست‌ها در قالب یک منطقه باریک ولی ممتد رخ می‌دهد که عرض آن در بخش‌های مرکزی به حدود ۱۵ کیلومتر می‌رسد. 

ابعاد بحران تنها به اعداد سالانه محدود نمی‌شود. نتایج چند پژوهش تداخل‌سنجی راداری (InSAR) نشان می‌دهد دشت یزد - اردکان طی سال‌های اخیر با فرونشست‌های تجمعی قابل‌توجه روبه‌رو بوده و لکه‌های فرونشستیِ با نرخ‌های بالا، در مجموع، سطحی بیش از ۲۰۰ کیلومترمربع را درگیر کرده‌اند. برخی یافته‌های بین‌المللی نیز از ثبت نرخ‌هایی تا حدود ۱۵ سانتی‌متر در سال در بخش‌هایی از این دشت حکایت دارد. 

علت‌ها؛ آبِ کم و برداشتِ زیاد

تقریباً تمامی مراجع تخصصی یک عامل را در صدر فهرست علت‌ها می‌گذارند: افت شدید سطح آبخوان‌ها به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی. بنا به گزارش شرکت آب منطقه‌ای، تنها در دشت یزد - اردکان کسری مخزن سالانه نزدیک به ۹۷ میلیون مترمکعب برآورد شده است؛ رقمی که معنای ساده‌اش برداشت بیشتر از آن چیزی است که طبیعت توان جایگزینی‌اش را دارد. خشکسالی‌های پی‌درپی، کاهش بارندگی مؤثر، توسعه ناپایدار کشاورزی و صنعت، و حفر و بهره‌برداری از چاه‌ها (قانونی و غیرقانونی) حلقه‌های تکمیل‌کننده این چرخه معیوب‌اند. 

به موازات عوامل هیدرولوژیک، ویژگی‌های زمین‌شناسی از جمله نهشته‌های (نوعی هوازدگی شیمیایی) ریزدانه دشت و ساختارهای تکتونیکی مانند مجاورت با پهنه گسلی دهشیر، شرایط را برای فشردگی لایه‌ها و نشست‌های برگشت‌ناپذیر مستعدتر می‌کند. پژوهش‌های زمین‌ساختی بر این نکته تأکید دارند که وقتی لایه‌های رُسی و سیلتیِ (خاک‌های درشت‌دانه) اشباع‌شده به‌ طور مزمن تخلیه شوند، فضاهای خالی میان دانه‌ها فرو می‌ریزند و حتی با تزریق آب در سال‌های پُرآب نیز بخش بزرگی از تغییر شکل‌ها جبران‌ناپذیر می‌ماند. 

پیامدها؛ از تَرَک دیوارها تا تهدید میراث جهانی

در سطح میدانی، نمودهای فرونشست در یزد دیگر پنهان‌کردنی نیست. از تَرَک در دیوار ساختمان‌ها و شکاف در اراضی کشاورزی تا تغییر شیب معابر و آسیب به راه‌ها و خطوط انتقال، طیف متنوعی از خسارت‌ها گزارش می‌شود. بهار ۱۴۰۳، دو فرونشست در حلقه مرکزی شهر یزد (زیرگذر میدان امام حسین (ع) و چهارراه ایرانشهر) پس از یک بارندگی شدید رخ داد و به‌طور اضطراری مرمت شد؛ رخدادی که چشم‌ها را متوجه آسیب‌پذیری شبکه شهری در برابر ترکیب نفوذ آب و بستر نشست‌کرده کرد. 

خطر اما تنها به شهر محدود نمی‌شود. ترک‌خوردگی و نشست در مسیرهای بین‌شهری، به‌ویژه در شریان پررفت‌وآمد یزد - اردکان، ریسک ایمنی راه‌ها و حمل‌ و نقل را بالا می‌برد. قنوات تاریخی، پایه‌های سازه‌های صنعتی، خطوط لوله و شبکه برق و گاز نیز در معرض تنش‌های تدریجی قرار دارند. مدیران بحران استان بارها هشدار داده‌اند که فرونشست می‌تواند به هویت تاریخی یزد ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی آسیب بزند و هزینه‌های نگهداشت شهری و روستایی را در سال‌های پیش‌ رو به‌ طور چشمگیری افزایش دهد. 

یکی از نمودهای نگران‌کننده در دشت یزد - اردکان، ظهور «پدیده لوله‌زایی» یا شکل‌گیری کانال‌های زیرسطحیِ ناشی از جریان آب در خاک‌های سست است؛ پدیده‌ای که با فرونشست‌های تجمعی چند 10سانتی تا چند متری همراه می‌شود و می‌تواند به ایجاد حفره‌ها و فروریزش‌های ناگهانی منجر شود. گزارش‌های تخصصی، وقوع لوله‌زایی و نشست تجمعی تا حدود دو متر را در بخش‌هایی از این پهنه ثبت کرده‌اند که هشداری جدی برای مدیریت راه‌ها و تاسیسات حیاتی است.

نگرانی‌های پیشِ رو؛ امنیت آب، زمین و سرمایه

ادامه روند کنونی به معنای افت بیشتر تراز آبخوان، تشدید نشست‌های برگشت‌ناپذیر و افزایش فراوانی شکاف‌هاست. برای استان صنعتی یزد که کشاورزی آن سازگار با کویر است، تداوم فرونشست می‌تواند زنجیره‌ای از هزینه‌های پنهان و آشکار از کاهش ارزش اراضی و املاک تا اختلال در خدمات عمومی را تحمیل کند. در میان‌مدت، خطر هم‌افزایی فرونشست با رخدادهای بارشی شدید (سیلاب‌های شهری) و نیز با لرزش‌های زمین‌ساختی، ریسک‌های مرکب تازه‌ای را متوجه شبکه‌های حمل‌ و نقل، بیمارستان‌ها و مدارس می‌کند. 

بسته سیاستیِ «کاهش‌برداشت، افزایش تاب‌آوری»

کارشناسان آب و خاک سه محور فوری را پیشنهاد می‌کنند، مهار برداشت از آبخوان‌ها با استفاده از تکمیل کنتورگذاری چاه‌ها، انسداد چاه‌های غیرمجاز، و اجرای قاطع «سند سازگاری با کم‌آبی» و طرح‌های «احیا و تعادل‌بخشی» در دشت یزد - اردکان یکی از این راهکارهاست چرا که بدون بازگرداندن تراز برداشت به زیر خط تغذیه طبیعی، روند فرونشست متوقف نخواهد شد. 

اصلاح الگوی مصرف و معیشت از دیگر موارد است که تغییر کشت به محصولات کم‌مصرف، ارتقای راندمان آبیاری، و هدایت تدریجی بخشی از فعالیت‌های آب‌بَر صنعتی به پهنه‌های کم‌ریسک‌تر را در برمی‌گیرد. استفاده از پساب تصفیه‌شده برای صنعت و فضای سبز می‌تواند فشار بر آبخوان را کاهش دهد. 

پایش و حفاظت زیرساختی شامل استقرار شبکه پایش پیوسته با تصاویر راداری و GPS، ثبت و به‌روزرسانی نقشه‌های شکاف زمین، ارزیابی ایمنی محور یزد - اردکان و خطوط انتقال در پهنه‌های بحرانی، و اولویت‌بندی مقاوم‌سازی در مجاورت میراث تاریخی یزد همچنین می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد و توجه به کانون‌های «لوله‌زایی» و مدیریت زه‌کشی شهری در بارش‌های شدید باید در دستور کار فوری مدیریت شهری و راهداری باشد. 

دشت یزد - اردکان امروز نه با یک حادثه ناگهانی، که با بحرانی مزمن و انباشتی دست‌ به‌ گریبان است. اعداد و نقشه‌ها از شتاب فرونشست خبر می‌دهند و رخدادهای میدانی از ترک در معابر شهری تا آسیب به اراضی کشاورزی این واقعیت را ملموس کرده‌اند. اگرچه مدیریت منابع آب و اجرای برنامه‌های سازگاری در سال‌های اخیر پررنگ‌تر شده، اما فاصله تا مهار مؤثر روند فرونشست همچنان زیاد است. کارشناسان متفق‌القول‌اند که هر میلی‌متر صرفه‌جویی در برداشت از آبخوان‌، میلی‌مترهایی از آینده زمینِ یزد را حفظ می‌کند؛ آینده‌ای که در آن بزرگراه‌ها، قنوات، صنایع و بافت تاریخی این استان، ایمن‌تر و پایدارتر بمانند. 

انتهای خبر/